HIBURAN
[KOLUMNIS] Pengetahuan tentang hak cipta muzik, lagu dalam pelbagai konteks penggunaan
Pengetahuan tentang hak cipta muzik dan lagu bukanlah sekadar isu perundangan, tetapi mencerminkan etika dalam menghargai hasil kreativiti orang lain. - Gambar hiasan
DALAM dunia yang serba digital ini, muzik menjadi sebahagian besar daripada kehidupan seharian kita sama ada melalui radio, televisyen, media sosial mahupun acara langsung. Walau bagaimanapun, ramai dalam kalangan masyarakat masih belum memahami sepenuhnya isu hak cipta yang melibatkan karya muzik dan lagu. Pengetahuan tentang hak cipta amat penting bukan sahaja bagi mereka yang berkarya, tetapi juga kepada pengguna muzik termasuk penerbit media, pendidik, pelajar, dan penganjur acara.
Di Malaysia, Music Authors' Copyright Protection (MACP) ialah badan yang bertanggungjawab mengurus dan mengutip royalti bagi pihak pencipta lagu, penulis lirik, dan penerbit muzik. MACP memberikan lesen kepada mana-mana pihak yang ingin menggunakan lagu-lagu berdaftar, sama ada untuk siaran awam, pertunjukan langsung, mahupun tujuan komersial. Untuk mendapatkan kebenaran, pengguna boleh membuat permohonan lesen secara dalam talian melalui laman web rasmi MACP atau menghubungi pejabat mereka secara langsung. Hak cipta ialah pelindung kepada hasil kerja kreatif seseorang. Ia memberi hak eksklusif kepada pencipta lagu, penulis lirik dan pemuzik untuk menentukan bagaimana karya mereka digunakan, disiarkan dan diedarkan.
Tanpa hak cipta, hasil kerja mereka mudah dieksploitasi tanpa sebarang bayaran atau pengiktirafan yang sewajarnya. Royalti yang dikutip melalui MACP dan agensi pelesenan lain adalah sumber pendapatan utama bagi ramai penggiat seni muzik – lebih-lebih lagi bagi mereka yang tidak lagi aktif membuat persembahan tetapi masih menghasilkan karya. Secara asasnya, hak cipta muzik merujuk kepada karya asal iaitu lirik dan melodi. Walau bagaimanapun, penyanyi solo atau berkumpulan boleh terlibat dalam hak berkaitan (related rights) seperti hak persembahan dan rakaman. Ini bermaksud, sekiranya seseorang penyanyi membuat rakaman rasmi bagi sesebuah lagu, rakaman itu juga dilindungi dan memerlukan kebenaran untuk digunakan, walaupun hak cipta lagu asal masih dipegang oleh pencipta lagu atau syarikat rakaman.
Dalam konteks hiburan seperti konsert, program televisyen dan radio, penggunaan lagu-lagu berhak cipta mestilah disertai dengan kebenaran rasmi daripada pemilik hak. Ini termasuklah penggunaan secara langsung, latar muzik, atau rakaman yang akan disiarkan kepada umum. Sekiranya isu hak cipta tidak diselesaikan, penganjuran sesuatu program atau konsert boleh dikenakan tindakan undang-undang dan terpaksa dihentikan serta-merta. Ini kerana penggunaan karya tanpa lesen atau kebenaran dianggap sebagai pelanggaran hak cipta di bawah Akta Hak Cipta 1987. Dalam banyak kes, lokasi acara seperti dewan, hotel atau studio siaran juga tidak akan membenarkan program diteruskan sekiranya penganjur gagal menunjukkan bukti lesen hak cipta yang sah.
Selain risiko perundangan, kegagalan mengurus hal ini juga boleh menjejaskan reputasi organisasi, menyebabkan kehilangan kepercayaan daripada artis, penonton, dan penaja. Oleh itu, pengurusan hak cipta perlu diberi keutamaan seawal peringkat perancangan program bagi memastikan kelancaran dan kesahihan pelaksanaannya.
Institusi pendidikan seperti sekolah, kolej dan universiti juga kerap menggunakan muzik dalam pembelajaran, latihan persembahan, atau aktiviti kokurikulum. Meskipun sesetengah penggunaan mungkin dilindungi di bawah konsep “penggunaan wajar” (fair use) untuk tujuan pendidikan, namun masih terdapat batasan tertentu. Pendidik dan pelajar perlu mengetahui hak dan batasan dalam menggunakan lagu yang berhak cipta, terutama jika persembahan itu dirakam, disiarkan, atau dikongsi di platform awam. Langkah bijak termasuk menggunakan muzik yang mempunyai lesen terbuka atau mendapatkan kebenaran rasmi untuk mengelakkan pelanggaran hak cipta.
Acara seperti perkahwinan, pelancaran produk, majlis korporat dan program rasmi sering melibatkan penggunaan muzik sebagai hiburan. Ramai yang beranggapan bahawa penggunaan dalam majlis tertutup tidak memerlukan sebarang lesen. Hakikatnya, jika muzik dimainkan di ruang yang dihadiri oleh orang ramai atau melibatkan kutipan bayaran, ia tetap tertakluk kepada undang-undang hak cipta. Dalam kes ini, penganjur perlu memastikan mereka memperoleh lesen daripada MACP atau agensi berkaitan sebagai langkah mematuhi peraturan dan menghormati pemilik karya muzik tersebut.
Pengetahuan tentang hak cipta muzik dan lagu bukanlah sekadar isu perundangan, tetapi mencerminkan etika dalam menghargai hasil kreativiti orang lain. Sama ada kita seorang pendidik, penerbit media, penganjur majlis, pelajar atau peminat muzik; pemahaman tentang hak cipta perlu menjadi asas sebelum menggunakan sebarang karya muzik.
Melalui agensi seperti MACP, proses mendapatkan kebenaran kini lebih mudah dan telus. Dengan sikap yang lebih bertanggungjawab dan beretika, kita boleh memastikan bahawa industri muzik terus berkembang dengan adil dan berdaya saing, serta memberikan ganjaran sewajarnya kepada mereka yang mencipta, menggubah dan mempersembahkan karya-karya yang menceriakan hidup kita.
* Dr Shazleen Mohamed ialah Pensyarah Kanan di Fakulti Komunikasi & Pengajian Media UiTM
** Artikel ini adalah pandangan peribadi penulis berdasarkan bidangnya dan tidak semestinya mewakili pandangan sidang pengarang Astro AWANI.
Di Malaysia, Music Authors' Copyright Protection (MACP) ialah badan yang bertanggungjawab mengurus dan mengutip royalti bagi pihak pencipta lagu, penulis lirik, dan penerbit muzik. MACP memberikan lesen kepada mana-mana pihak yang ingin menggunakan lagu-lagu berdaftar, sama ada untuk siaran awam, pertunjukan langsung, mahupun tujuan komersial. Untuk mendapatkan kebenaran, pengguna boleh membuat permohonan lesen secara dalam talian melalui laman web rasmi MACP atau menghubungi pejabat mereka secara langsung. Hak cipta ialah pelindung kepada hasil kerja kreatif seseorang. Ia memberi hak eksklusif kepada pencipta lagu, penulis lirik dan pemuzik untuk menentukan bagaimana karya mereka digunakan, disiarkan dan diedarkan.
Tanpa hak cipta, hasil kerja mereka mudah dieksploitasi tanpa sebarang bayaran atau pengiktirafan yang sewajarnya. Royalti yang dikutip melalui MACP dan agensi pelesenan lain adalah sumber pendapatan utama bagi ramai penggiat seni muzik – lebih-lebih lagi bagi mereka yang tidak lagi aktif membuat persembahan tetapi masih menghasilkan karya. Secara asasnya, hak cipta muzik merujuk kepada karya asal iaitu lirik dan melodi. Walau bagaimanapun, penyanyi solo atau berkumpulan boleh terlibat dalam hak berkaitan (related rights) seperti hak persembahan dan rakaman. Ini bermaksud, sekiranya seseorang penyanyi membuat rakaman rasmi bagi sesebuah lagu, rakaman itu juga dilindungi dan memerlukan kebenaran untuk digunakan, walaupun hak cipta lagu asal masih dipegang oleh pencipta lagu atau syarikat rakaman.
Dalam konteks hiburan seperti konsert, program televisyen dan radio, penggunaan lagu-lagu berhak cipta mestilah disertai dengan kebenaran rasmi daripada pemilik hak. Ini termasuklah penggunaan secara langsung, latar muzik, atau rakaman yang akan disiarkan kepada umum. Sekiranya isu hak cipta tidak diselesaikan, penganjuran sesuatu program atau konsert boleh dikenakan tindakan undang-undang dan terpaksa dihentikan serta-merta. Ini kerana penggunaan karya tanpa lesen atau kebenaran dianggap sebagai pelanggaran hak cipta di bawah Akta Hak Cipta 1987. Dalam banyak kes, lokasi acara seperti dewan, hotel atau studio siaran juga tidak akan membenarkan program diteruskan sekiranya penganjur gagal menunjukkan bukti lesen hak cipta yang sah.
Selain risiko perundangan, kegagalan mengurus hal ini juga boleh menjejaskan reputasi organisasi, menyebabkan kehilangan kepercayaan daripada artis, penonton, dan penaja. Oleh itu, pengurusan hak cipta perlu diberi keutamaan seawal peringkat perancangan program bagi memastikan kelancaran dan kesahihan pelaksanaannya.
Institusi pendidikan seperti sekolah, kolej dan universiti juga kerap menggunakan muzik dalam pembelajaran, latihan persembahan, atau aktiviti kokurikulum. Meskipun sesetengah penggunaan mungkin dilindungi di bawah konsep “penggunaan wajar” (fair use) untuk tujuan pendidikan, namun masih terdapat batasan tertentu. Pendidik dan pelajar perlu mengetahui hak dan batasan dalam menggunakan lagu yang berhak cipta, terutama jika persembahan itu dirakam, disiarkan, atau dikongsi di platform awam. Langkah bijak termasuk menggunakan muzik yang mempunyai lesen terbuka atau mendapatkan kebenaran rasmi untuk mengelakkan pelanggaran hak cipta.
Acara seperti perkahwinan, pelancaran produk, majlis korporat dan program rasmi sering melibatkan penggunaan muzik sebagai hiburan. Ramai yang beranggapan bahawa penggunaan dalam majlis tertutup tidak memerlukan sebarang lesen. Hakikatnya, jika muzik dimainkan di ruang yang dihadiri oleh orang ramai atau melibatkan kutipan bayaran, ia tetap tertakluk kepada undang-undang hak cipta. Dalam kes ini, penganjur perlu memastikan mereka memperoleh lesen daripada MACP atau agensi berkaitan sebagai langkah mematuhi peraturan dan menghormati pemilik karya muzik tersebut.
Pengetahuan tentang hak cipta muzik dan lagu bukanlah sekadar isu perundangan, tetapi mencerminkan etika dalam menghargai hasil kreativiti orang lain. Sama ada kita seorang pendidik, penerbit media, penganjur majlis, pelajar atau peminat muzik; pemahaman tentang hak cipta perlu menjadi asas sebelum menggunakan sebarang karya muzik.
Melalui agensi seperti MACP, proses mendapatkan kebenaran kini lebih mudah dan telus. Dengan sikap yang lebih bertanggungjawab dan beretika, kita boleh memastikan bahawa industri muzik terus berkembang dengan adil dan berdaya saing, serta memberikan ganjaran sewajarnya kepada mereka yang mencipta, menggubah dan mempersembahkan karya-karya yang menceriakan hidup kita.
* Dr Shazleen Mohamed ialah Pensyarah Kanan di Fakulti Komunikasi & Pengajian Media UiTM
** Artikel ini adalah pandangan peribadi penulis berdasarkan bidangnya dan tidak semestinya mewakili pandangan sidang pengarang Astro AWANI.