[KOLUMNIS] Melangkaui gencatan senjata: Mengapa ASEAN dan Indonesia perlu menjadi sauh keamanan Thai-Kemboja

Dalam konflik singkat empat hari antara 24 hingga 28 Julai, sebanyak dua belas titik panas di sepanjang 817 kilometer sempadan Thai-Kemboja telah terbakar dengan tembakan artileri. Hampir 300,000 orang telah dipindahkan. Rumah dan ladang rosak, infrastruktur asas musnah. Gencatan senjata telah menghentikan keganasan fizikal, tetapi tidak menyelesaikan rasa curiga, pertikaian sejarah dan kebanggaan nasional yang boleh meletus semula pada bila-bila masa.

Persoalan utama ialah mekanisme pemantauan. Siapa yang akan memastikan pengunduran tentera dan tiada penambahan kekuatan di kawasan pertikaian? Tanpa pemantau berkecuali yang dipercayai dan cukup sumber, gencatan senjata ini boleh menjadi sekadar retorik. Kini, pemantau dari Malaysia, China, Jepun dan Amerika Syarikat sudah berada di lokasi, namun jumlah mereka mungkin tidak mencukupi untuk memantau kawasan seluas itu dengan pelbagai cabaran geografi. ASEAN mesti tampil lebih proaktif. Negara seperti Indonesia dan Singapura yang mempunyai keupayaan satelit dan pengawasan canggih perlu memainkan peranan yang lebih besar dalam memastikan pematuhan di lapangan. Bukan itu sahaja, segala pergerakan tentera juga perlu dibekukan sepenuhnya sepanjang tempoh gencatan senjata. Sebarang penempatan semula yang bersifat strategik—walaupun secara senyap—boleh menghancurkan kepercayaan yang cuba dibina sejak Putrajaya. Ketelusan dalam kedudukan dan kekuatan pasukan serta niat operasi amat penting. Malangnya, maklumat ini masih tidak didedahkan kepada pasukan pemantau.

Perjanjian damai ini juga tidak menyentuh peranan media. Dalam kedua-dua negara, naratif nasionalisme ekstrem yang disebarkan oleh media rasmi atau populis telah menggambarkan konflik ini sebagai perebutan tanah warisan. Tanpa kawalan yang jelas daripada kerajaan masing-masing terhadap retorik seperti ini, sentimen rakyat boleh kembali menyokong konflik bersenjata.

Satu lagi potensi letusan ialah isu tanah yang telah dikosongkan semasa gencatan senjata. Kawasan ini tidak boleh diduduki semula, tidak boleh dipasang jerangkap samar, atau dijadikan medan sabotaj oleh militan tidak rasmi. Ketakutan kehilangan tanah subur boleh mendorong sabotaj senyap. Oleh itu, GBC mesti menetapkan protokol yang jelas tentang bagaimana tanah-tanah ini harus dikawal, dipantau dan diserah semula kepada penduduk awam secara aman.

Malaysia, sebagai tuan rumah dan Pengerusi ASEAN, sedang memikul beban besar dalam memastikan kelangsungan proses damai ini. Namun, beban ini tidak sepatutnya dipikul sendirian. Tanpa akses kepada peta operasi, doktrin ketenteraan dan garis panduan pertempuran kedua-dua pihak, Angkatan Tentera Malaysia berisiko terseret ke dalam konflik yang tidak diduga. Kepercayaan dua hala perlu diterjemah kepada ketelusan bersama.

Dalam konteks ini, Indonesia mempunyai peranan yang amat penting. Sebagai negara ASEAN terbesar dengan rekod cemerlang dalam pencegahan konflik, Indonesia boleh menjadi pengantara dan pemantau yang dihormati. Melalui saluran diplomatik rasmi dan juga pendekatan separa rasmi (Track 1.5), Indonesia boleh menawarkan pelan tindakan yang lebih konkrit termasuk zon penyahketegangan dan perkongsian maklumat pengawasan serantau.

Selain aspek ketenteraan dan diplomatik, legitimasi simbolik juga tidak kurang penting. Di Thailand dan Kemboja, institusi monarki masih memegang kuasa moral dan emosi rakyat. Sokongan terbuka daripada raja-raja terhadap gencatan senjata ini, bersama kepimpinan politik dan tentera, akan menghantar isyarat jelas bahawa damai adalah satu objektif kebangsaan yang suci, bukan sekadar strategi politik.

Ancaman perdagangan senjata haram juga tidak boleh dipandang ringan. Dalam banyak konflik terdahulu, senjata lama dan baru sering muncul di pasaran gelap semasa tempoh peralihan seperti ini. Tanpa tindakan bersama agensi perisikan ASEAN, rangkaian ini akan terus menguatkan kumpulan pelampau yang tidak terikat dengan sebarang perjanjian damai.

ASEAN sendiri sedang menghadapi ujian kredibiliti. Laos sebagai pengerusi sebelumnya, Malaysia sebagai pengerusi semasa, dan Filipina sebagai pengerusi akan datang pada 2026 mesti menunjukkan bahawa ASEAN bukan hanya pakatan ekonomi, tetapi juga komuniti keamanan serantau yang serius. Thailand, yang bakal menjadi Pengerusi ASEAN pada 2028, harus sedar bahawa legasinya akan ditentukan oleh cara ia mengurus konflik ini secara bertanggungjawab dan bermaruah.

Lebih daripada itu, kelebihan ekonomi juga boleh dijadikan alat mengekang konflik. Presiden Donald Trump telah menyatakan bahawa negara yang gagal mematuhi gencatan senjata akan dikecualikan daripada rundingan perdagangan dengan Amerika Syarikat. ASEAN juga harus mengambil pendirian serupa. Mereka yang mengancam kestabilan serantau tidak seharusnya menikmati faedah Kawasan Perdagangan Bebas ASEAN (AFTA) atau Rangka Kerja Ekonomi Digital (DEFA). Keamanan mesti diberi ganjaran, tetapi perang mesti ada kosnya.

Apa yang ditandatangani di Putrajaya hanyalah permulaan. Mesyuarat GBC selama empat hari di Kuala Lumpur dari 4 hingga 7 Ogos ini mesti menghasilkan satu pelan pelaksanaan yang jelas dan kukuh. Ia mesti menggariskan mekanisme pematuhan, peranan pemantau, tanggungjawab bantuan kemanusiaan dan pemulangan mangsa pelarian, serta tatacara laporan masa nyata.

Indonesia dan rakan-rakan ASEAN yang mempunyai teknologi pengawasan mesti menjadi ‘mata di langit’. Malaysia mesti terus berperanan sebagai sauh penstabil. Thailand dan Kemboja pula mesti bergerak daripada sekadar menghentikan tembakan kepada membina semula kepercayaan dan keharmonian—bukan sahaja untuk rakyat mereka, tetapi untuk maruah ASEAN.

Keamanan bukan slogan. Ia satu sistem kerjasama yang mesti disusun, diuji, dipantau—dan akhirnya, diusahakan dengan tekad.