[KOLUMNIS] Inisiatif kewujudan bersama manusia-hidupan liar: Langkah proaktif ke arah keseimbangan ekosistem

Selain itu, di Johor, sebanyak 253 kes konflik antara manusia dan gajah direkodkan sepanjang tahun 2024, dengan kerugian dianggarkan mencecah RM1.1 juta. Daerah seperti Kluang, Kota Tinggi, dan Mersing mencatatkan kes tertinggi, di mana gajah menceroboh kawasan penempatan serta ladang pertanian. Insiden lain termasuk seekor beruang matahari yang mati selepas dirempuh kenderaan di Lebuhraya Pantai Timur 2 (LPT2) pada November 2024. Aktivis alam sekitar menyatakan bahawa kegagalan merancang pembangunan dengan mesra alam telah menjejaskan habitat penting, memaksa hidupan liar melintasi kawasan berbahaya seperti lebuh raya.

Dan insiden yang terkini berlaku pada awal pagi 11 Mei 2025 yang melibatkan sebuah lori melanggar mati seekor anak gajah di kawasan lebuhraya Jeli-Gerik. Apa yang lebih menyayat hati, insiden itu disaksikan oleh ibu kepada anak gajah itu sendiri sehingga menyebabkan pihak Perhilitan bertindak dengan melepaskan tembakan ubat penenang kepada ibu gajah tersebut.

Situasi-situasi ini menekankan betapa pentingnya inisiatif kewujudan bersama antara manusia dan hidupan liar. Malaysia, sebagai salah satu negara megadiversiti di dunia, menempatkan pelbagai spesies unik yang hanya boleh didapati di rantau ini. Namun, statistik menunjukkan bahawa kawasan hutan semakin mengecil setiap tahun, mengancam kelangsungan spesies dan kestabilan ekosistem yang memberi perkhidmatan penting kepada manusia.

Kewujudan bersama bukan sekadar membina pagar atau memindahkan haiwan liar ke tempat lain. Sebaliknya, ia merujuk kepada usaha mewujudkan interaksi harmoni antara manusia dan hidupan liar melalui pengurusan habitat, pendidikan awam, dan pemerkasaan komuniti.

Di Malaysia, beberapa inisiatif telah mula menunjukkan kemajuan. Projek Central Forest Spine (CFS) misalnya, bertujuan menghubungkan semula kawasan hutan yang terfragmentasi untuk membolehkan pergerakan spesies seperti harimau dan gajah secara selamat merentasi kawasan pembangunan. Di Sabah dan Pahang, program seperti Wildlife Guardian pula melatih komuniti Orang Asli untuk menjadi pemantau konflik serta pemandu ekopelancongan yang berteraskan pemuliharaan.

Namun, Malaysia bukanlah satu-satunya negara yang menghadapi cabaran ini. Di peringkat global, pelbagai model kewujudan bersama telah dilaksanakan dengan jayanya dan boleh dijadikan panduan:

Di India, kerajaan negeri seperti Assam dan Kerala melaksanakan pelan pengurusan konflik gajah dengan mengenal pasti lebih 100 ‘laluan gajah’ tradisional yang perlu dikekalkan bebas pembangunan. Mereka turut melaksanakan skim pampasan segera kepada petani yang mengalami kerosakan akibat gajah, sekali gus meredakan kemarahan masyarakat dan mengurangkan tindakan balas terhadap haiwan.

Di Kenya, program Big Life Foundation bekerjasama dengan komuniti Maasai di sekitar Taman Negara Amboseli bagi melindungi singa dan gajah. Penduduk tempatan menerima ganjaran kewangan jika mereka berjaya melaporkan dan mencegah pemburuan haram. Pendekatan ini bukan sahaja melindungi haiwan liar, malah memberi pendapatan kepada masyarakat yang tinggal berdekatan habitat semula jadi.

Di Costa Rica, kerajaan memperkenalkan sistem pembayaran untuk perkhidmatan ekosistem (PES), di mana komuniti luar bandar yang memelihara hutan dan habitat haiwan akan menerima bayaran tunai. Hasilnya, negara kecil itu kini mempunyai antara kadar liputan hutan tertinggi di dunia, walaupun pernah mengalami kadar penyahhutanan yang kritikal pada dekad 1980-an.

Australia pula menerapkan prinsip reka bentuk bandar mesra hidupan liar. Di Melbourne dan Brisbane, koridor hijau dan ‘wildlife crossing’ dibina untuk memudahkan spesies seperti kanggaru dan koala menyeberangi lebuh raya dengan selamat. Ini dibina secara sistematik dalam pelan induk bandar, menunjukkan bahawa pembangunan dan pemuliharaan boleh bergerak seiring.

Malaysia boleh banyak belajar daripada pengalaman ini. Namun, pelaksanaannya memerlukan komitmen yang tinggi, termasuk dalam aspek dasar tanah, pendidikan, dan kerjasama pelbagai pihak. Kewujudan bersama tidak akan berlaku hanya dengan dasar di atas kertas ia memerlukan pelibatan aktif komuniti, pelaburan dalam teknologi amaran awal, serta insentif yang nyata untuk menggalakkan sikap prihatin terhadap biodiversiti.

Kita juga memerlukan anjakan paradigma dalam perancangan guna tanah, di mana nilai ekonomi tanah tidak diukur semata-mata dari segi pembangunan fizikal, tetapi juga dari sudut perkhidmatan ekosistem yang ditawarkan oleh alam. Selain itu, satu pelan tindakan kewujudan bersama manusia-hidupan liar amatlah diperlukan bagi memastikan hasrat besar ini dapat direalisasikan.

Inisiatif kewujudan bersama manusia dan hidupan liar bukanlah satu pilihan, tetapi satu keperluan dalam dunia yang semakin terancam oleh perubahan iklim dan kehilangan biodiversiti. Ia merupakan pelaburan jangka panjang terhadap kelestarian ekosistem dan masa depan generasi akan datang.

Sebagaimana pepatah lama menyebut, “Kita tidak mewarisi bumi daripada nenek moyang kita, tetapi meminjamnya daripada anak cucu kita.” Maka, menjadi tanggungjawab bersama untuk memastikan bumi ini kekal subur, aman dan dihuni oleh semua makhluk bukan hanya manusia.

---

* Penulis ialah Pensyarah Pengurusan Persekitaran di Universiti Kebangsaan Malaysia.